အုံအဝ်ႏ
"အုံအဝ်ႏလွေꩻဗာႏနုဲင်းယို" ဟံႏလောင်းကိုကအဝ်ႏဒါႏ လိုꩻဖုံႏယိုခါနဝ်ꩻ နယ်ꩻပညာႏဖုံႏ ထွန်ꩻကာꩻတိုꩻတက်တဲင် တဖြာꩻတွမ်ႏတဖြာꩻ ဒေါ့ꩻရီသွုပ်သွယ်ႏလွဝင်ꩻလဲ့နဝ်ꩻ၊ တဖြာꩻတွမ်ႏတဖြာꩻ အဝ်ႏတဖဲ့ꩻတွမ်ႏတဖဲ့ꩻ မီႏမဲဉ်မော့ꩻခွဲးလွဝင်ꩻလဲ့နဝ်ꩻ ယိုꩻငါႏလဲဉ်းသွူ။ ကွပ်နဝ်ꩻမꩻ ကမ္ဘာႏတဖြုံႏလုမ်းယိုခါနဝ်ꩻ ဝင်ꩻလဲင်ꩻဟဲ့ꩻ"ကမ္ဘာႏဒုံ"နုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။ ကမ္ဘာႏတဖြုံႏလုမ်းယိုခါနဝ်ꩻ ကွပ်သွုပ်သွယ်ႏနွို့ထန်ႏလွဝင်ꩻခမ်း ယိုꩻငါႏလဲဉ်းနဝ်ꩻမꩻ ခမ်းထီနုဲင်ႏငန်ႏမုဲင်ꩻတယဝ်း ပေါင်ꩻကွိုက်ꩻသွုပ်ဆံႏတဝ်း ခမ်းလင်တွော့ꩻ အုံဒျာႏခမ်းတခမ်းကို လိုꩻမျိုꩻခေါခေါ ဖြွောင်ႏဖြွောင်ႏသျင်ꩻသျင်ꩻနဝ်ꩻ တလꩻတဝ်း၊ တခမ်းတွမ်ႏတခမ်း၊ လိုꩻတမျိုꩻတွမ်ႏတမျိုꩻ ပေါင်ꩻကွိုက်ꩻသွုပ်သံႏဗာႏလွဝင်ꩻလွဉ်းလွဉ်းသွူ။ ထွိုင်ႏသွုပ်ဆံႏလွဉ်ဗာႏနုဲင်းနဝ်ꩻတဲင် တခမ်းတွမ်ႏတခမ်း၊ လိုꩻမျိုꩻတမျိုꩻတွမ်ႏတမျိုꩻ ထုံꩻစံႏယေန်ႏကေႏမု တဗွိုန်တဝ်းလွဝင်ꩻဖုံႏယို ထွားနုဲင်းတုနုဲင်းလွဝင်ꩻတွော့ꩻ ဗွိုန်ထိုꩻလွဝင်ꩻတဲ့အဝ်ႏ၊ ကထိုꩻမားထိုꩻလဲ့ အဝ်ႏသွူ။ လိုꩻမျိုꩻတမျိုꩻ ထုံꩻစံႏယေန်ႏကေႏမုယို ဖေႏကပြောင်ꩻလုဲင်ႏပုဲင်ႏ၊ ဖေႏကထိုꩻမားပုဲင်ႏနဝ်ꩻ အီႏထိန်ꩻသိမ်ꩻဗာႏယို ယပ်ꩻခုဲင်ႏငါႏ တယိုꩻတဝ်းသွူ။ လိုꩻဖုံႏလဲ့ ထုံꩻစံႏတဗွိုန်တဝ်း၊ ဘာႏသာႏတဗွိုန်တဝ်းဖုံႏယို တောႏလံးတောႏပါႏတဝင်ꩻတွော့ꩻ ထွာထိုꩻလိုꩻကပျားဖုံႏ၊ ဘာႏသာႏကပျားဖုံႏနဝ်ꩻ အဝ်ႏထီႏအဝ်ႏဟွုန်ဗာႏအာတန်သွူ။ ကမ္ဘာႏလောင်းတွမ်ႏရိုꩻပုဲင်ႏ၊ ခမ်းကအဲန်းကပေႏ နုဲင်းနီမန်းခမ်းယိုမဉ်ႏတဲ့ ထွိုင်ႏနွို့လဲဉ်းသွူဝေင်ꩻ၊ ထွိုင်ႏထွာထိုꩻဝေင်ꩻနဝ်ꩻ လိုꩻမျိုꩻစွုမ်ႏ၊ ဘာႏသာႏစွုမ်ႏတဲင် အခေႏအနေႏအလꩻ တောႏလမ်းငီႏငါတွော့ꩻ ထွာထိုꩻလိုꩻကပျားဖုံႏ၊ ဘာႏသာႏကပျားဖုံႏလဲ့ အဝ်ႏဟွုန်အဝ်ႏထီႏဒျာႏသွူ။ လိုꩻဝေင်ꩻနဝ်ꩻ လိုꩻတလံးယို ဒေါ့ꩻငဝ်းမုဲင်ꩻမျိုꩻမျိုꩻ၊ ကိုꩻကွယ်ႏကားမုဲင်ꩻဘာႏသာႏသာႏလဲ့ အဝ်ႏသွူ။ လိုꩻသီးယို ပေါႏထွာထိုꩻကပျားနဝ်ꩻ လိုꩻမျိုꩻမုဲင်ꩻလဲ့ အာႏတအဝ်ႏတဝ်းတွော့ꩻ ထွာထိုꩻလိုꩻဖွီ၊ ဘာႏသာႏဖွီဖုံႏသွူ။ ဖေႏကထွာဗာႏပုဲင်ႏကပျားနဝ်ꩻ အဝ်ႏလိုႏထိန်ꩻနွောင်ꩻနွောင်ꩻ၊ ထိန်ꩻလꩻလꩻငါႏ လိုꩻမျိုꩻဘာႏသာႏ ပငါပရာꩻသွူ။ ကွဲးတွော့ꩻ လိုꩻမျိုꩻစွုမ်ႏ၊ ဘာႏသာႏစွုမ်ႏ နုဲင်းဝေင်ꩻကိုသူꩻနဝ်ꩻ ထိန်ꩻတီစောင်းသျောက် နီထုံꩻစံႏ နီယေန်ႏကေႏမုအနေႏတွော့ꩻ သွင်ꩻဖွီကဲ့ꩻရဲ့ꩻ ဝင်ꩻထုံꩻစံႏလဲ့ တလꩻတဝ်း၊ လိုꩻတဖြာꩻတွမ်ႏတဖြာꩻ၊ တမျိုꩻတွမ်ႏတမျိုꩻ ရိုႏသေႏနပ်ခန်ꩻဗာႏဒျာႏဝင်ꩻမꩻ အုံညီꩻအဝ်ႏရဝ်းတဝင်ꩻ လꩻသွူ။ မွေးတဝ်းနဝ်ꩻ ထွာဒါႏလိုꩻမျိုꩻပဋိပက္ခ၊ ဘာႏသာႏပဋိပက္ခတဲင် သျုတ်တရေင်ဒါႏ နုဲင်းမူစလဉ်တွမ်ႏ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏနဝ်ꩻသွူ။ ခေတ်ယိုခါနဝ်ꩻ လိုꩻမျိုꩻတန်ကထွာဒါႏ ကလာꩻသီး၊ ခယ်ႏသီး၊ မန်းသီးနဝ်ꩻ ဝေင်ꩻတန်ကိုမꩻ တမွေးတဝ်း၊ ဝေင်ꩻပေႏဒုံပေႏတန်ကိုဖုံႏလဲ့ ဖျော်တွိုႏ၊ နွို့အုံလို့လဲဉ်းသွူတဲင် အီႏအုံသျင်ꩻသျင်ꩻဗာႏ လိုꩻမျိုꩻတမျိုꩻလွုမ်ꩻနဝ်ꩻ တယိုꩻတဝ်းဒွုမ်သွူ။ လိုꩻမျိုꩻတဗွိုန်တဝ်း ဘာႏသာႏတဗွိုန်တဝ်းနဝ်ꩻ ထိုꩻလဲ့ꩻတလွစ်တဝ်း၊ မော့ꩻဗာႏဒျာႏ၊ ခွဲးဗာႏဒျာႏကဲက်းအာအာတဲင် အွဉ်ႏဗာႏသꩻဆွာꩻဆွာꩻ၊ ထာꩻထီႏလုဲင်းလုဲင်း အုံညီꩻသွုပ်ဆံႏလွေꩻနဝ်ꩻမꩻ ထွာတဝ်းပျဿနာႏ၊ နီပွန်းဝင်ꩻတာႏ သာႏယာႏညိမ်ꩻချံꩻမုꩻအဝ်ႏလွေꩻဗာႏနဝ်ꩻသွူ။ နုဲင်းမွေးတဝ်း ဝင်ꩻပွန်းဝင်ꩻတာႏနဝ်ꩻ တယူႏစဉ်ꩻစာꩻတဝ်းတွော့ꩻ မီႏစူꩻဗော့ꩻ နီနမ်းထာꩻကျွိုက်၊ နီသꩻထာꩻလိုႏလွုမ်ꩻနဝ်ꩻ ထေင်ညင်ꩻတဝင်ꩻ၊ ရွို့ꩻမာႏတဝင်ꩻ၊ လွꩻထီႏတဝင်ꩻစတဲင် ပျဿနာႏ အသျုတ်အတရေင်ဖုံႏယို အဝ်ႏမော့ꩻယွဲးယွဲး အဝ်ႏခွဲးခွိုꩻခွိုꩻတွော့ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻမုဲင်ꩻလဲ့ တအုံဗာႏဟဝ်တဝ်းထာꩻသွူ။ ဥပမာႏတဗာႏ မီႏဒေါ့ꩻဗာႏနဝ်ꩻ ပအိုႏလိုꩻမျိုꩻ မူလဇာႏတိနဝ်ꩻ သုဝဏ္ဏဘူမိ သထုံႏခမ်းဒျာႏ၊ ကောႏဇာႏသက္ကရာဇ်-၄၁၉ ဗာႏနေင်ႏ၊ ခွန်မန်းအနောႏရထာႏ လွဉ်တွိုက်ꩻယားတွော့ꩻ သထုံႏခမ်းပြုဲင်လီထိုꩻဗာႏ၊ သထုံႏခမ်းထွိုင်ႏပြုဲင်လီနဝ်ꩻ ပအိုႏဖုံႏထိုꩻလွေꩻဗာႏ မကွေးတွိုင်ꩻ ပခုက္ကူခရဲင်ႏကိုယဟန်ႏ၊ ထိုꩻထင်ႏလွေꩻ တောင်ႏအူခရဲင်ႏ ထန်းတပင်ဝေင်ꩻနယ်ႏကိုယဟန်ႏ၊ ထိုꩻထင်ႏဖြဝ်ꩻခမ်း အခဝ်တွို့ꩻနဝ်ကို ယဟန်ႏရိုꩻနဝ်ꩻသွူ။ ခေတ်ယိုခါနဝ်ꩻ စောက်ꩻတနျာႏခမ်းကိုလဲ့နဝ်ꩻ၊ ဇာႏတိသထုံႏခရဲင်ႏ (မဲင်ꩻခမ်း)ကိုလဲ့နဝ်ꩻ၊ စောက်ꩻဗွာခမ်း(ကရင်ပြည်နယ်)ကိုလဲ့နဝ်ꩻ ပအိုႏဖုံႏ အဝ်ႏသော့ꩻဒျာႏနေနေသွူ။ အအာသွတ်ꩻနဝ်ꩻ အဝ်ႏအုံဖြဝ်ꩻခမ်း အခဝ်တွို့ꩻနဝ် တောင်ႏကီꩻခရဲင်ႏတွမ်ႏ လွယ်လဲမ်ခရာႏကိုသွူ။ ဖြဝ်ꩻခမ်းကိုကအဝ်ႏဒါႏ လိုꩻမျိုꩻပေႏဖုံႏနဝ်ꩻ ပေါႏလွိုဖြဝ်ꩻနဝ်ꩻ ပအိုႏလိုꩻဖြာꩻပေါင်ꩻ အအာသွတ်ꩻရိုꩻနဝ်ꩻသွူ။ လိုꩻမျိုꩻလင်တွမ်ႏဖြဝ်ꩻနဝ်ꩻ ထွာပျဿနာႏတန်တန်အာနဝ်ꩻ တဟွုန်တဝ်းလဲ့ ပအိုႏတွမ်ႏဖြဝ်ꩻနဝ်ꩻ ဗꩻတွိုႏဟန်ႏသနီꩻ အသျုတ်အတရေင် တလွစ်တဝ်းသွူ။ တဲႏစွဉ်ႏပဒေႏသရာဇ်တောႏလန်ႏရေꩻ ဗꩻတွိုႏဟန်ႏသနီꩻ ဖြဝ်ꩻထီႏပအိုႏနဝ်ꩻ သွီႏထီꩻရက်ပဲင်ꩻမုꩻ တအဲဉ်ထဝ်း၊ အဝ်ႏမွာႏစွဉ်ႏဒျာႏ တသေႏသေႏသွူ။ "ပအိုႏနဝ်ꩻ ခင်ႏလံးအဝ်ႏဒျာႏသထုံႏ၊ သဲင်ꩻအုံချာခန်း သီခမ်းသထုံႏသူꩻဟုဲင်း"ဒေါ့ꩻပအိုႏရိုꩻပအိုႏနုဲင်းယိုနဝ်ꩻ ဆင်ႏဆင်ႏအဝ်ႏဟွုန်သွူ။ ပဒေႏသရာဇ်ခွိုꩻနွယ်ႏ ဝွေꩻသီးလိုꩻမျိုꩻနဝ်ꩻ ထီႏနီပအိုႏယို လွꩻထီႏနေးငဝ်း၊ ဒေါ့ꩻနေးငဝ်းလွုမ်ꩻတကာႏတဝ်း နေးတွမ်ႏစူခင်ႏ၊ နေးတွမ်ႏစူခွုမ်လက်နက်တဲင် နေက်စက်မာꩻနွောင်ꩻ နီပအိုႏနဝ်ꩻ အလဲင်ႏလဲင်ႏအခြွိုက်ခြွိုက်သွူ။ ပအိုႏသမဲင်ꩻစောင်ႏ လိတ်မဲ့ငါ (၁၅၀၊ ၁၅၁)ကိုနဝ်ꩻ ဆရာႏပညာႏဗုတ် ဒင်ႏသေꩻခါꩻမတ်အလꩻ ကလဲ့ꩻဒါႏပအိုႏဒုံ၊ ကမာꩻသီဒါႏ ပအိုႏရပ်သားဖုံႏနဝ်ꩻ အချက်အဝ်ႏ(၁၆)ချက်သွူ။ မီႏတဲမ်းနယ်ဗာႏ ပဉ်ချက်ချက်နဝ်ꩻ ငမ်းရွမ်ဖြုဲင်ꩻဆွာꩻတွော့ꩻ တဲမ်းနယ်တဝ်းဒွုမ်သွူ။ မီႏမဲဉ်သေလဲ့ ထိုမ်ႏထွားဒျာႏသွော့ဝင်ꩻ ပအိုႏသမဲင်ꩻစောင်ႏနေား။ ခေတ်ယိုခါ အွဉ်ႏသꩻနုဲင်းနဝ်ꩻ တလꩻတဝ်းဒွုမ်၊ မန်းခမ်းကို ပအိုႏကပါ လိုꩻမျိုꩻအလင်ဖုံႏ မဉ်ႏအွဉဉ်ႏသꩻနုဲင်းဝွေꩻသီးနဝ်ꩻ မာꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻ အီႏအုံညီꩻဝင်ꩻ၊ အုံညီꩻအဝ်ႏရဝ်းဝင်ꩻ တလꩻတဝ်း၊ အဝ်ႏငမ်းအဝ်ႏဖင်းဗာႏသေႏသေႏထာꩻသွူ။ လိုꩻချင်ꩻချင်ꩻ အုံညီꩻဝင်ꩻဖေႏကလꩻ ပညာႏဗွေႏသားဖုံႏတဲ့ အဝ်ႏထိုမ်ႏအနယ်ꩻ၊ မန်းခမ်းကိုလဲ့ ဖေႏကညိမ်ꩻချံꩻ အဝ်ႏမာꩻလွေꩻညိမ်ꩻချံꩻရေꩻနဝ်ꩻ အဝ်ႏထီႏဗာႏဒျာႏသွူ။ တွိုက်ꩻခꩻချာငါဝင်ꩻနဝ်ꩻ ဖဲ့ꩻမုဲင်ꩻလဲ့ အနွောင်ꩻတအဝ်ႏတဝ်းတဲင် အနာနဝ်ꩻ ခြေားညီꩻ ဒုက္ခညီꩻဗော့ꩻဝင်ꩻကရိုꩻနဝ်ꩻ မန်းခမ်းသက်သေႏ အဝ်ႏလဲဉ်းသွူ။ ပျဿနာႏမျိုꩻမုဲင်ꩻတယဝ်း မဉ်ႏဖြေႏသျင်ꩻတွမ်ႏ လောဘ၊ ဒေါသ၊ မောဟနဝ်ꩻ ရန်ႏယို တညိမ်ꩻနွောင်ꩻတဝ်း၊ မဉ်ႏဖြေႏသျင်ꩻဒျာႏတွမ်ႏ မေတ္တာႏမꩻ ရန်ႏအီႏညိမ်ꩻသွူ။ နဝ်ꩻတွော့ꩻ နီသဲင်ꩻအဝ်ႏလိုꩻဒုံ အုံလိုꩻခမ်းတွင်ꩻ အကုသိုလ်ႏတရာꩻဖေႏကဆေ့ꩻ၊ ကုသိုလ်ႏတရာꩻ ဖေႏကအာနဝ်ꩻ ဘာႏသာႏတရာꩻ ငဝ်းသွဉ်သင်၊ ဆွုံꩻမꩻအတွိုင်ꩻ လွောက်ꩻနာႏကျင်ꩻသုံꩻထွူတဲင် နီပွန်းဝင်ꩻတာႏ ထာꩻစာႏနာႏတရာꩻ အွဉ်ႏသွူနမ်းလောင်း သꩻကိုတွော့ꩻ ထီꩻထီꩻသင်ꩻသင်ꩻ အုံအဝ်ႏလွေꩻဒျာႏသွော့ဝင်ꩻအကျောင်ꩻ တဲမ်းနယ်ခြုဲင်းနယ်ဗာႏ အခရာႏနုဲင်းယိုသွူ။[၁][၂]