အဲဉ်းသုဲင်
အဲဉ်းသုဲင် (မန်း: အင်ဇိုင်း) (အိန်းကလေတ်: Enzyme) ဖုံႏနောဝ်ꩻ သက်အောဝ်ႏသတ္တဝါႏသီး ဇီဝဓါတ်ထာꩻမာꩻဖုံႏ ဓါတ်ထာꩻမာꩻနှုန်ꩻ ဖေႏကမွိုင်အီ မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း ဖေႏကယွအီ တာႏ ကစွဲကမ်းကိုဓါတ်တခြိုꩻအနေႏ ကမာႏဖေႏဒျာႏ ပရိုတိန်း ဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။[၁][၂] အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏ ကစွဲကမ်းကို ကမာꩻကိုဒါႏဓါတ်ထာꩻမာꩻစဲဉ်ႏ မူလအစကာႏဒွေါႏ ကပါလွဉ်ဒါႏ မော်လီစျူးဖုံႏယို ဟဲ့ꩻ သပ်သထရိတ် (substrate) တဲင် ဓါတ်ထမာꩻမိဉ်ႏထွူနောဝ်ꩻ သပ်သထရိတ်ဖုံႏယို ပြောင်ꩻထွာထိုꩻလုဲင်ႏ မော်လီစျူးဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ သက်အောဝ်ႏသတ္တဝါႏသီးဖုံႏ ကလာပ်သီး ကရိုꩻဒါႏ သဲလ်(cells) ဖုံႏအကို ဓါတ်ထာꩻမာꩻစဲဉ်ႏ(ဓါတ်ပြုဖြစ်စဉ်)ဖုံႏ ရင်းအီႏလို့လို့(ကဲဉ်းအာအာ)နောဝ်ꩻ ကထွိုက်ထွာဒျာႏနှုန်ꩻအတွိုင်ꩻ ဖေႏကထွာယို အောဝ်ႏလိုႏ အဲဉ်သုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ အဲဉ်းသုဲင်တမျိုꩻယိုꩻ ဓါတ်စွဲကမ်းကို ကအွဉ်ႏထွော့သေꩻခါꩻ သက်သထရိတ် ယင်ဟန်ႏအတာႏလွုမ်ꩻတွော့ꩻ သဲလ်ဖုံႏအကို ကအောဝ်ႏဒါႏ အဲဉ်သုဲင်းဖုံႏအလꩻ သဲလ်နောဝ်ꩻနောဝ်ꩻ ဇီဝအကို အီႏထွာအီႏကုဲင်ဗာႏအစားနုဲင်းမုဲင်ꩻအတာႏ ဆုံꩻဖျတ်ဖေႏနောဝ်သွူ။
အဲဉ်းသုဲင်နောဝ်ꩻ ဇီဝထာꩻမာꩻစဲဉ်ႏဖုံႏ ကမာꩻထာꩻမာꩻအတာႏ ကူႏညီႏ စွဲကမ်းကိုဓါတ်တခြိုꩻအနေႏ ကပါသော့ꩻဒါႏ အယာႏဓါတ်နောဝ်ꩻသွူ။ ဇီဝဓါတုနမ်းခန်ႏထာႏ(ခန္ဓာ) ထာꩻမာꩻစဲဉ်ႏဖုံႏကဲဉ်းအာအာနောဝ်ꩻ အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏ ပါသေ့ာꩻနောဝ်ꩻသွူ။ အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏယို နမ်းခန္ဓာႏအတာႏ ကအောဝ်ႏလိုႏ အယာႏဓါတ်ဖုံႏ ကထေဒါႏထာꩻမာꩻစဲဉ်ႏကို နွို့ပါသော့ꩻနောဝ်ꩻသွူ။
အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏ အောဝ်ႏနုဲင်းမုဲင်ꩻ
မွဉ်းဖျင်ခရေတ်နေင်ႏ (၁၉၆၈) ကာႏဒွေါႏ ကထိုမ်ႏမော့ꩻထွူလဲဉ်း အဲဉ်းသုဲင် အမျိုꩻပေါင်ꩻအောဝ်ႏလဲဉ်း (၁၃၀၀) ရပ်နောဝ်ꩻသွူ။ ခေတ်တသာ တသီႏပညာႏအလꩻကသေလွဉ်နောဝ်ꩻတဲ ဖေႏသက်ကမွန်အတာႏ ကအောဝ်ႏလိုႏဒါႏ အဲဉ်းသုဲင်ယို အောဝ်ႏပိဉ်အမျိုꩻပေါင်ꩻ (၅၀၀၀) လွိုပိဉ်နောဝ်ꩻသွူ။ သွီႏဖြွီႏကိုလွုမ်ꩻမိဉ်ႏတဲ့ ခွိုင်ႏကမော့ꩻထီႏထွူလဲဉ်းနောဝ်ꩻ အဲဉ်းသုဲင်အမျိုꩻပေါင်ꩻအောဝ်ႏပိဉ် (၉၈) မျိုꩻရပ်သွူ။ အဲဉ်းသုဲင်တစားစီႏအတာႏ ကအွဉ်ႏထွော့ခါဒါႏ ထာꩻမာꩻတာႏဝွန်ႏဖုံႏ အောဝ်ႏထွူလဲဉ်းသွူ။ နီလိုꩻသီး နမ်းခန်ႏထာႏကိုယို တယ်ႏကလွူးစကာႏ အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏ အွဉ်ႏထွော့ (သတ်မှတ်)ခါꩻထွူလဲဉ်းနောဝ်ꩻသွူ။ အသက်အရွယ်ႏကတန်လွဉ်အတွိုင်ꩻ အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏယိုလဲ့ ကုဲင်ယီလွဉ်ယွယွနောဝ်ꩻသွူ။ အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏ ကကုဲင်လီလွဉ်ထိုꩻယို ကွဲလွေꩻလွေꩻထေ့ အရွယ်ႏဖြားဖဲ့ꩻထျꩻနောဝ်ꩻသွူ။
အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏယို ထေထန်ႏဖေႏ နမ်းခန်ႏထာႏကလိုႏဒါႏ ကွန်ႏချော်ဖုံႏ တဲင် သဖော်ꩻဗွိုန်နုဲင်း စက်ယုံႏပေႏအောဝ်ႏနမ်းကိုနောဝ်ꩻသွူ။ ကအံႏအွꩻဒါႏ အဆာႏအာဟာႏရ ဖုံႏ ဖေႏကထေနွောင်ꩻ နမ်းခန်းထာႏအတာႏကလိုႏဒါႏ သဲလ်၊ သွီႏ၊ အဆွတ်ꩻ၊ ဟော်မုန်း တောမ်ႏအလင် အရေꩻကတန်ဒါႏ နမ်းခန်ႏထာႏ ဒြပ်စင်တောမ်ႏ ဒြပ်ပေါင်ꩻဖုံႏအတာႏ ဖေႏကထေနွောင်ꩻနောဝ်ꩻ အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏယို အဓိကစွဲကမ်းဓါတ်ဖုံႏအနေႏ မာꩻဆောင်ႏရွက်ဖေႏနောဝ်ꩻသွူ။ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻတဲင် အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏယို ဝွေꩻသီးနမ်းပဲင်ႏတာႏဝွန်ႏတောမ်ႏ အဲဉ်းသုဲင်တဗာႏစီႏကအီႏမာꩻဗာႏဒါႏ ထာꩻမာꩻတာႏဝွန်ႏဖုံႏ အွဉ်ႏထွော့ခါꩻထွူလဲဉ်းနောဝ်ꩻသွူ။ အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏယို ထမ်ႏမာꩻဖေႏ နမ်းခန်ႏထာႏအတာႏ ကလိုႏဒါႏ ထာꩻမာꩻတာႏဝွန်ႏဖုံႏတွော့ꩻ ဖန်ꩻဆင်ꩻတယ်ႏဖေႏဉကျန်ႏမာႏရေꩻယံကဟောဝ်အီ အခေႏအနေႏတဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။ အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏ မိဉ်ႏအောဝ်ႏဗွေပြဲ့စုံႏနောဝ်ꩻ နီလိုꩻသီႏနမ်းခန်ႏထာႏဖုံႏယို ကျန်ႏမာႏရေꩻအောဝ်ႏအဟောဝ်သွတ်ꩻအခေႏအနေႏနောဝ်ꩻသွူ။
အေဉ်ဟေတ်ဘေတ်တာ(အင်ဟစ်ဘစ်တာ,inhibitor) ကရိုꩻဒါႏ မော်လီစျူးဖုံႏနောဝ်ꩻ မာꩻသျှုတ်မာꩻယွ အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏ ထာꩻမာꩻ အစွန်ꩻသွူ။ အဲစ်တေတ်ဗေတာ (အက်တစ်ဗေတာ,Activator) ကရိုꩻဒါႏ မော်လီစျူးဖုံႏနောဝ်ꩻတဲ မာꩻမွိုင်ထဲင်းအီ အဲဉ်းသုဲင် ထာꩻမာꩻဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ တသီႏကဲဉ်းအာအာ တောမ်ႏ အစွူႏဖုံႏနောဝ်ꩻ ထွာ အေဉ်ဟေတ်ဘေတ်တာဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ အလျားအခေႏအနေႏ၊ ဓါတုအသောင်အရင်ꩻ(ဥပမာႏ - pH တန်ႏဖိုꩻ) တောမ်ႏ သပ်သထရိတ် အဆေ့ꩻအအာဖုံႏယိုလဲ့ အစွန်ꩻထဲ့လူး(သက်ရောက်)လွေꩻ အဲဉ်းသုဲင်ထာꩻမာꩻဖုံႏအလောင်းနောဝ်ꩻသွူ။ အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏယို သုံꩻအီ ကထုတ်ထေ စီꩻပွာꩻဖုံႏယံကထွာအတာႏဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဥပမာႏ ကထုတ်ထေဒါႏ ပဋိဇီဝတခြိုꩻ(တသီႏ) ဖုံႏနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏလိုႏအာငါႏ အဲဉ်းသုဲင်နောဝ်ꩻသွူ။
အာႏကွိုꩻ
မွဉ်းဖျင်- ↑ Smith AL (Ed); et al. (1997)။ Oxford dictionary of biochemistry and molecular biology။ Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press။ ISBN 0-19-854768-4။ Explicit use of et al. in:
|author=(အကူအညီ)CS1 maint: extra text: authors list (link) - ↑ Grisham, Charles M.; Reginald H. Garrett (1999)။ Biochemistry။ Philadelphia: Saunders College Pub။ pp. 426–7။ ISBN 0-03-022318-0။CS1 maint: multiple names: authors list (link)