မဲန်ဂနီ့သ်

မဲန်ဂနီ့သ် (အိန်းကလေတ်: Manganese) (မန်း : မက်ဂနိစ်) ယို ထွာ သင်္ကေတ Mn တွမ်ႏ အဲတ်တမ်အမုဲင် ၂၅ ကိုကအောဝ်ႏဒါႏ ဓာတုဗေဒဒြတ်စင်တဗာႏသွူ။ ထာꩻယိုနောဝ်ꩻ ထွာနေး သတ္တုဆွော့ꩻ၊ ခြုမ်ႏ၊ အရောင်ႏပီရွောန် မော့ꩻငီꩻပါဒါႏ ပသီႏကိုသွူ။ မဲန်ဂနီ့သ်ယို ဖထန်ႏလꩻစစ ခရစ်နေင်ႏ ၁၇၇၀ ဖုံႏရာ ကို။ မဲန်ဂနီ့သ်ယို ဝင်ꩻမာꩻအီ သတ္တုကြူ alloy ဖုံႏ၊ ပသီႏမဏိဖုံႏကို ဝွေꩻယို မာꩻတဉ်ႏဖေႏထာꩻ၊ မာႏဒါႏအီဖေႏထာꩻ၊ ရဲးကမ်းဖေႏပါဒါႏ အတကွꩻ အသွတ်ꩻထိုꩻဖုံႏသွူ။ မဲန်ဂနီ့သ် အောက်သုဲက်ဒ်ယို မာꩻအီလꩻ oxidizing agent ဓာတ်တွူႏငါငီꩻထာꩻ၊ သော့ꩻရောꩻဖေႏ ဝင်ꩻကမာꩻ ရာဘာကိုဖုံႏ၊ မာꩻမန်ႏ glass ဖုံႏ၊ ဓာတုဗေဒ ဟမ်ႏဩောႏဇာႏဖုံႏ ယင်း ဝန်ႏဗေႏ ထာꩻခြိုꩻဗေးဖဲ့ꩻရာ ထာꩻမာꩻကိုဖုံႏသွူ။ မဲန်ဂနီ့သ် သာလဖိတ်ယို မာꩻရဲးအီ ထာꩻအို့ꩻ fungicide ဖဲ့ꩻသွူ။ သဘာဝကို တမော့ꩻဒါႏတောဝ်း ဝွေꩻဒျာႏခြေင်ခြေင်တဲင် ယလဲင်ႏလဲင်ႏ မော့ꩻငီꩻဒါႏ မဲန်ဂနီ့သ် အွိုး ထာꩻခြိုꩻအောဝ်ႏဟမ်ႏ နုဲင်းပသီႏထာꩻခြာကိုသွူ။ မဲန်ဂနီ့သ်ယို ထွာ ပသီႏသတ္တု တသွီႏယာႏခေါ်၊ မဉ်ႏမာꩻ ပသီႏမဏိ ကမာꩻအီဒါႏ စက်ခြွိုင်းဖဲ့ꩻခရာႏနောဝ်ꩻ ဝင်ꩻသော့ꩻပါသွူ။ မဲန်ဂနီ့သ်ယို ထူႏခါꩻအမဉ်ꩻ Magnesiaကို၊ ထွာ ထာꩻခြိုꩻသတ္တု အရောင်ႏဖြေင်းဖုံႏရာ ကအောဝ်ႏဒါႏ ဂရိခမ်းဒေသ ဝေင်ꩻတဝေင်ꩻမဉ်ꩻသွူ။ မဲန်ဂနီ့သ် ဒုဲင်အောက်သုဲက်ယို မာꩻအီ ကဲတ်တုတ် (cathode) အွိုး သဉ့် (မန်း- သွပ်) ကာဗွန် တွမ်ႏ အယ်လ်ကာလုဲင်း ဘဲတ္ထရီကိုဖုံႏသွူ။

မဲန္ဂနီ့သ်,  ₂₅Mn

ကအောဝ်ႏလုဲင်ႏဒါႏ ဂုဏ်သတ္တိဖုံႏ
အမဉ်ꩻ၊ သင်္ကေတ	မဲန္ဂနီ့သ်, Mn
အယောင်ꩻ	silvery metallic
ဒြတ်စင် အထဲ့ရော့ꩻ ထာꩻရှောင်ကို မဲန္ဂနီ့သ်
– ↑ Mn ↓ Tc ခရိုမီယမ် ← မဲန္ဂနီ့သ် → ပသီႏ (သတ္တု)
အဲက်တမ် အမုဲင်ရဲန်ႏ (Z)	25
အဗူႏ၊ ဘလော့	group 7
အထဲ့ရော့ꩻ ထာꩻရွောင်	period  4
ဒြပ်စင် ကဏ္ဍ	transition metal
အှောန်ႏထော့ခါꩻ အဲက်တမ်မေက် အထှူႏခေန်ႏ (Ar)
အီလဲက္ထရွန် ကဖျင်ထာꩻ	[Ar] 3d5 4s2
အပီတထွိုင်ကို ကပါဒါႏ အီလဲက္ထရွန်	2, 8, 13, 2
ပှိုင်းဝှို့တုမ်ႏ ယောင်ꩻဖဲ့ဂုဏ်သတ္တိဖုံႏ
ဖေ့စ်	အခြုံးအတူႏ
အခြုံးခြီအီအလျား	1519 K ​(1246 °C, ​2275 °F)
အထီဗို့ꩻအီအလျား	2334 K ​(2061 °C, ​3742 °F)
အနဲန်းအတဉ်ႏ (အခန်ꩻအလျား ၊ လမ်းဟောင်းကိုအလျား)	7.21 g/cm3
5.95 g/cm3
ဖျှူးဆဉ်းအလျား	12.91 kJ/mol
အတအှိုထန်ႏအလျား	221 kJ/mol
မိုလာ အလျားအာႏရဲင်ꩻ	26.32 J/(mol·K)
အတအှိုထီတေက်ꩻအာႏ P (Pa) 1 10 100 1 k 10 k 100 k at T (K) 1228 1347 1493 1691 1955 2333
အဲက်တမ်မေက်ဂုဏ်ႏဖုံႏ
ထွာအောက်သုဲက် (အောက်သုဲက်ဒေးဆဉ်း) အထျꩻအအုံ	7, 6, 5, 4, 3, 2, 1, −1, −2, −3 ​acidic, basic or amphoteric; depending on the oxidation state
ဓာတ်ငင်ႏအီလက်ထရွန်	Pauling scale: 1.55
အာႏတောင်ႏတာႏမာꩻထွာအုဲင်းယွန်း	1st: 717.3 kJ/mol 2nd: 1509.0 kJ/mol 3rd: 3248 kJ/mol (more)
အဲက်တမ်မေက် ဒွါႏအကဲန်တကှို့ꩻ	empirical: 127 pm
ကိုဗေးလဲန့်ဒွါႏအကဲန်တကှို့ꩻ	Low spin: 139±5 pm High spin: 161±8 pm
Miscellanea
ကမာꩻထွာခါꩻထာꩻကြုံး	​body-centered cubic (bcc)
အငေါဝ်းအမှိုင်	5150 m/s (at 20 °C)
အလျားမာꩻတခြက်ထာꩻ	21.7 µm/(m·K) (at 25 °C)
အလျားတွီကာႏထာꩻ	7.81 W/(m·K)
တျာႏရဲးကမ်းထာꩻ	1.44 µΩ·m (at 20 °C)
ပသီႏထှို့ꩻဓာတ်	paramagnetic
ပသီႏထှို့ꩻ ကခှေါင်းအီဒါႏထာꩻ (χmol)	(α) +529.0·10−6 cm3/mol (293 K)
Young's modulus	198 GPa
Bulk modulus	120 GPa
Mohs hardness	6.0
Brinell hardness	196 MPa
CAS Number	7439-96-5
ထွာလှောန်ခြောင်ꩻ
ကထုမ်ႏမော့ꩻသား	Carl Wilhelm Scheele (1774)
ဖဖြှဲ့ꩻထန်ႏအရီးသွတ်ꩻလဲင်ႏ	Johann Gottlieb Gahn (1774)
အစှူဖြှိုးသွတ်ꩻ မဲန္ဂနီ့သ်သီး အုဲင်သိုတုပ်ဖုံႏ
iso NA သက်တန်ꩻတာကွို့ꩻ DM DE ( MeV) DP 52Mn syn 5.6 d ε – 52Cr β+ 0.575 52Cr γ 0.7, 0.9, 1.4 – 53Mn trace 3.74×106 y ε – 53Cr 54Mn syn 312.03 d ε 1.377 54Cr γ 0.834 – 55Mn 100% is stable with 30 neutrons

မဲန်ဂနီ့သ်ယို ထွာ သတ္တုဆွော့ꩻ၊ ဗွန်ပီပသီႏ။ ကွဲးတွော့ꩻ ဓာတ်ထွို့ꩻငင်ႏပသီႏအာႏ (မန်း- သံလိုက်ဓာတ်) အဲန်တောဝ်း နုဲင်းပသီႏ။ မဲန်ဂနီ့သ်ယို အခြုမ်ႏ၊ အရောင်ႏနောဝ်ꩻ တညိုႏ တနျာႏဖြီးဖြောဝ်း။ မဲန်ဂနီ့သ် တဉ်ႏ နဲန်းအာႏနောဝ်ꩻ ထွာ ၇.၄၊ မဉ်ႏဖို့ꩻလျား တွမ်ႏအလျားအာႏ ၂၆၀ ဒီဂရီသဉ်တီဂရိတ်ကိုနောဝ်ꩻ အခြီ။ မဉ်ႏအွောန်ႏ ထာꩻပအီမ်အာ တလီꩻခြာ (မန်း- စိုထိုင်းဆများသော လေထဲတွင်) နောဝ်ꩻ အရော်မွိုင်မွေးထာꩻတဲင် မဉ်ႏမာꩻ မဲန်ဂနီ့သ် ပသီႏမဏိ သတ္တုကြူတဲ့နောဝ်ꩻ၊ တောင်ꩻတနျာႏတွမ်ႏ မဲန်ဂနီ့သ် သတ္တုကြူတဲ့နောဝ်ꩻ အတဉ်ႏခွေါင် ဆွော့ꩻမွေးထာꩻတဲင် မဉ်ႏမာꩻ စက်ခြွိုင်းတန်ထွူႏဖုံႏ၊ စဲ့ꩻဖဲ့ꩻခရာႏ တနတ်ရာႏဖုံႏ တွမ်ႏ ယန္တယား ရဲးကမ်းအီတနတ်တန်ရာႏဖုံႏယို အယမ်ခေါးမွေးနဝ်ꩻသွူ။